دالان زنگزور یک گذرگاه ترانزیتی پیشنهادی بین آذربایجان و نخجوان است که از طریق ارمنستان کشیده میشود. هدف اصلی آن تسهیل دسترسی مستقیم آذربایجان به منطقه نخجوان، از طریق امتداد جغرافیایی زنگزور است که در توافقنامههای پس از جنگ قرهباغ مطرح شده است. این دالان از نظر استراتژیک برای آذربایجان حیاتی است، زیرا نخجوان یک منطقه خودمختار است اما توسط خاک ارمنستان محصور شده است.

اهمیت جغرافیایی دالان زنگزور در نقش آن به عنوان راهرویی راهبردی برای اتصال مناطق جدا شده از آذربایجان به خاک اصلی است. نخجوان از طریق این دالان میتواند به اقتصاد و امنیت آذربایجان پیوند بخورد، در حالی که جغرافیای آن نزدیک به مرزهای ایران و ارمنستان، نقش کلیدی در رقابتهای منطقهای برای کنترل مسیرهای حمل و نقل بین المللی بازی میکند. این موضوع باعث شده است که منطقه زنگزور به عنوان مرکز توجه ژئوپولیتیک در جنوب قفقاز شناخته شود.

دالان زنگزور در مرکز اختلافات است زیرا ارمنستان نگران حفظ تمامیت ارضی خود است و ممکن است این دالان منجر به تکه تکه شدن مناطق استراتژیک ارمنستان شود. از سوی دیگر، آذربایجان آن را به عنوان راهی برای تثبیت حاکمیت بر نخجوان و بهبود امنیت ملی میبیند. تنشها حول محورهای مانند مالکیت زمین، مسیر دقیق دالان، و وضعیت کنترل مرزی ادامه دارد که در مذاکرات دیپلماتیک پس از جنگ قرهباغ حل نشده باقی مانده است.

منطقه زنگزور در جنوب ارمنستان، دارای تاریخی پرتلاطم است که به قرنها پیش برمیگردد. این منطقه در طول تاریخ به دلیل موقعیت استراتژیک خود، دستخوش تغییرات حکومتی متعددی بوده، از جمله اشغال توسط امپراتوریهای روسیه، عثمانی، و شوروی سابق. پس از فروپاشی شوروی، زنگزور به بخشی از ارمنستان تبدیل شد، اما اختلافات قومی و سرزمینی بین ارمنیها و آذریها باعث شد که این منطقه به کانون تنشهای مداوم تبدیل شود، به ویژه با توجه به نقش آن در دسترسی به نخجوان و منابع طبیعی.

جامعه بینالمللی، به ویژه نهادهایی مانند سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا، و روسیه، در تلاش برای میانجیگری بین آذربایجان و ارمنستان هستند تا توافقاتی برای اجرای مسالمتآمیز دالان زنگزور حاصل شود. این نقش شامل نظارت بر مذاکرات، ارائه طرحهای صلح، و حمایت از پروژههای مشترک برای کاهش تنشها است. به عنوان مثال، ابتکارات روسیه در قالب گروه مینسک نقش کلیدی در ایجاد چارچوبهای گفتگو دارد، اما چالشها به دلیل انشعاب در منافع قدرتهای جهانی مانند ایران و ترکیه ادامه دارد.

وضعیت فعلی دالان زنگزور در مرحله مذاکرات اولیه باقی مانده است، با فعالیتهای محدود برای طرحریزی مسیر و دسترسیهای مرزی. پس از جنگ قرهباغ در سال 2020، توافقنامههای متوقفسازی آتشبس شامل بحثهایی درباره این دالان شد، اما ارمنستان هنوز نگرانیهای عملی در مورد حاکمیت را مطرح میکند و عملیات ساخت و ساز آغاز نشده است. پروژه به حالت تعلیق درآمده و منتظر توافقات نهایی بر سر نقشههای مهندسی، امنیت گذرگاه، و حق کنترل ترافیک است که در گفتگوهای چندجانبه تحت نظارت سازمانهای منطقهای در حال بررسی است.

پیامدهای اقتصادی دالان زنگزور به طور بالقوه شامل تقویت تجارت و همکاری منطقهای است، با ایجاد مسیرهای کوتاهتر برای انتقال کالاها بین آذربایجان و نخجوان، و گسترش به بازارهای جهانی از طریق همسایگان مانند ایران و ترکیه. این دالان میتواند کاهش هزینههای حمل و نقل را به همراه داشته باشد، به ویژه در حوزههای انرژی، کشاورزی، و گردشگری. با این حال، ریسکهایی مانند توزیع ناعادلانه درآمدهای اقتصادی، اختلال در اقتصاد محلی ارمنستان، یا افزایش نابرابریها در صورت مدیریت نامتقارن نیز وجود دارد.

دالان زنگزور میتواند بر امنیت منطقه قفقاز به دو شکل اصلی تاثیر بگذارد: در صورت مدیریت مناسب، باعث تقویت همکاری بین آذربایجان و ارمنستان شده و به ثبات درازمدت منجر شود، از طریق کاهش تنشهای مرزی و تسهیل پروژههای مشترک امنیتی. در صورت عدم توافق، ممکن است باعث تشدید اختلافات، از جمله احتمال درگیریهای مسلحانه، رقابت بر سر منابع، و افزایش حضور نظامی در مرزها شود. این موضوع امنیت مناطق مجاور مانند ایران و روسیه را نیز تحت تاثیر قرار میدهد، به ویژه اگر پایگاههای نظامی یا کنترل هوایی مرتبط توسعه یابد.

دالان زنگزور برای ایران اهمیت دارد زیرا مرزهای شمالی ایران به نخجوان و بخشهایی از قفقاز متصل است، و هر گونه تغییر در دسترسی یا امنیت این منطقه میتواند بر تجارت، تحرکات مرزی، و همکاریهای اقتصادی ایران تاثیر بگذارد. به طور خاص، ایران از این دالان به عنوان مسیری جایگزین برای تقویت صادرات و واردات با آذربایجان استفاده خواهد کرد، اما نگرانیهایی در مورد اثرات منفی احتمالی مانند افزایش حضور رقبای استراتژیک یا اختلال در هماهنگی با ارمنستان دارد. ایران به عنوان یک نیروی میانجی در گفتگوهای صلح فعال است تا منافع خود در حفظ ثبات منطقه را حفظ کند.

آینده دالان زنگزور به پیشرفت مذاکرات دیپلماتیک بین آذربایجان و ارمنستان بستگی دارد، با پتانسیلی برای تبدیل شدن به نمادی از همکاری یا منبع جدیدی از تنش. اگر با توافقات واضح بر سر حاکمیت و مدیریت اجرا شود، میتواند به عنوان ابزاری برای صلح پایدار عمل کند، با کاهش محاصره اقتصادی نخجوان و تقویت همگرایی در قفقاز. با این حال، اگر اختلافات حل نشود، ممکن است به بحرانهای سیاسی عمیقتر دامن بزند و بر تلاشهای صلح جهانی تاثیر منفی بگذارد. چشم انداز شامل فرصتها برای پروژههای مشترک زیرساختی است که تحت نظارت جامعه بینالمللی تسهیل میشود.

دالان زنگزور از دیگر دالانهای منطقهای مانند کریدور نچیرچالان یا مسیرهای ترانزیتی در آسیای مرکزی متمایز است، زیرا به طور مستقیم برای حل مناقشات ارضی و اتصال مناطق جداشده از کشور اصلی طراحی شده است، برخلاف دالانهای صرفاً تجاری. ویژگی خاص آن حساسیت سیاسی بالا است که منجر به چالشهای امنیتی و دپلماتیک بیسابقه میشود. در حالی که دیگر کریدورها بر اساس توافقات دوجانبه پیش میروند، زنگزور مستلزم مذاکرات چندجانبه با دخالت سازمانهای جهانی است، و آینده آن به وضوح بر ثبات منطقه ای کل قفقاز موثر است.

چالشهای فنی ساخت دالان زنگزور شامل مسائل زیرساختی مانند طراحی مسیرهای جاده ای و ریلی در مناطق کوهستانی زنگزور، که به مهندسی پیچیده و سرمایه گذاریهای عظیم نیاز دارد. مشکلاتی مانند کنترل سیل، پایداری سازهها در زمینهای ناهموار، و هماهنگی بر سر منابع آب و محیط زیست وجود دارد. همچنین، نیاز به ایجاد سیستمهای مرکزی برای مدیریت ترافیک، نظارت بر امنیت، و ارتباطات دیجیتال است، که با وضعیت فعلی ناپایداری سیاسی در منطقه ترکیب شده و باعث تاخیر در پروژهها میشود.

تاثیر دالان زنگزور بر محیط زیست منطقه میتواند قابل توجه باشد، به ویژه در مناطقی با اکوسیستم شکننده در کوهپایههای زنگزور. ساخت و ساز جادهها و زیرساختها ممکن است منجر به تخریب زیستگاهها، افزایش آلودگی صوتی و هوا، و اختلال در جریان آبهای محلی شود. با این حال، طرحهای احتمالی برای مدیریت محیط زیست شامل اجرای استانداردهای بین المللی مانند ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA)، به کارگیری فناوریهای سبز برای کاهش انتشارات، و همکاری بین کشورها در پروژههای احیای طبیعت است. در صورت عدم نظارت، این دالان ریسکهای بلندمدتی مانند بیابان زایی یا از دست دادن تنوع زیستی را در پی دارد.